Priča o nabildanom molekulu – napuštenom starcu koji vreba iz mraka

Udruženje UZOR | 04 Mar. 2021

Kategorije: Voda | Zemljište | Tehnologija | Zaštita prirode |

---

Da u martu 2019. godine nije izbio požar u krugu napuštene fabrike Incel, većina građana Republike Srpske nikad ne bi ni čula za njega. Napušteni molekul - ostavljen u mraku da sklonjen od pogleda ljudi provodi svoje staračke dane. A nekad je bio poželjan i dobrodošao.

Naime, sada  već davne 1865. godine savim neprimjetno je otkrivena prva hemijska supstanca „PCB“ koja je nusproizvod ugljenog katrana. Petnaest godina kasnije, njemački hemičari vjerovatno da nisu ni slutili kakvog su "monstruma" stvorili kada su sintetizovali prvi PCB u laboratoriji. Medjutim, vjerovatno sve to ne bi bilo toliko strašno da hemijska kompanija Monsanto (danas Solutia Inc) nije preuzela komercijalnu proizvodnju PCB-a od Svann Chemical Company i  već 1939. godine počela sa intenzivnom industrijskom proizvodnjom koja je trajala sve do 1980. godine a njihov izvoz kao hemikalije i kao proizvoda se odvijao u doslovno svaku državu svijeta. Procjenjuje se da je u ovom periodu kumulativno proizvedeno oko 1,5 miliona tona PCB u svijetu.

Šta je PCB i zašto je toliko zanimljiv?

PCB je skraćenica za polihlorirane bifenile, toksična aromatska sintetička jedinjenja koja se sastoje od dva aromatska jezgra u kojima je sintetskim putem odredjen broj atoma vodonika zamijenjen atomima hlora.

Molekula PCB

Teoretski, zavisno od broja i položaja uvedenih atoma hlora u strukturu molekule bifenila razlikujemo PCB jedinjenja koja se mogu naći u rasponu od teških uljnih tečnosti, preko ljepljivih smola pa do topljivih kristalnih materija u zavisnosti od količine supstituisanog hlora. Ova vještačka jedinjenja su bez mirisa, ponekad bezbojna a nekad svijetlo žute ili žute boje. PCB jedinjenja posjeduju jednu jako bitnu osobinu a to je da su ugljenik i hlor spojeni veoma jakom vezom i količina energije koja je potrebna da se ta veza raskine veća je od većine drugih kovalentnih veza. Snaga ovih veza u molekulu PCB jedinjenja se dodatno povećava sa brojem atoma hlora i samim tim uveliko povećavaju sposobnost PCB da opstane u okruženju.

PCB jedinjenja su praktično otporna na vatru zbog svojih visokih tački paljenja (170-380°C), veoma su stabilna i imaju relativno male vrijednosti isparljivosti na sobnoj temperaturi. PCB jedinjenja su hidrofobna i stoga imaju vrlo nisku rastvorljivost u vodi. Imaju nisku električnu provodljivost, visoku toplotnu provodljivost i visoku otpornost na termičke degradacije. Na osnovu ovih osobina oni su se godinama korišteni u stotinama industrijskih i komercijalnih aplikacija, uključujući električne, zatim u prenosu toplote i u hidrauličnim uređajima. Kao plastifikatori su korišteni u proizvodnji boja, plastike i gumenih proizvoda. Nalazili su se u pigmentima, bojama i nekarbonskim papirima za štampu... Od 209 različitih PCB jedinjenja, u komercijalnim proizvodima pronađeno je njih 130.

Uticaj PCB jedinjenja na zdravlje ljudi i životnu okolinu 

Najčešći efekti na zdravlje kod ljudi koji su izloženi ekstremno visokim nivoima PCB jedinjenja su poremećena kožna stanja kao što su hlorakna i osip, ali poznati su bili simptomi akutnog sistemskog trovanja iz 1922. godine. Studije kod radnika izloženih PCB-ima pokazale su promjene u krvi i urinu koji mogu ukazivati na oštećenje jetre. Pokazano je da visoki nivo PCB u odraslih utiče na gotovo svaki fiziološki proces u tjelu, uključujući rast i razvoj, metabolizam, tjelesnu temperaturu i rad srca. To je takođe rezultiralo smanjenim imunitetom i poremećajima štitne žljezde.

Zbog njihove toksičnosti, PCB jedinjenja se svrstavaju u grupu izuzetno opasnih i štetnih materija. PCB jedinjenja imaju sve karakteristike opasnog otpada u koji se ubrajaju ne samo zbog svoje toksičnosti, već i kancerogenosti, teratogenosti i mutagenosti, odnosno biohazardnih karakteristika i kao takvi negativno utiču na zdravlje ljudi i biosistema i predstavljju naglašeni rizik zagađenja životne sredine, vode, vazduha i zemljišta. Neadekvatno i rizično postupanje, kao i upravljanje otpadom predstavlja jedan od najvećih problema u oblasti zaštite životne sredine.

Kao rezultat naučnih studija sprovedenih tokom šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka koje su potvrdile izuzetnu dugotrajnost PCB i njihove negativne uticaje na zdravlje ljudi, proizvodnja je zabranjena u većini industrijalizovanih zemalja. Krajem sedamdesetih godina  prošlog vijeka Stokholmskom konvencijom  je donesen globalni ugovor o POPs (postojanim organskim polutantima) čiji je cilj da se zaštiti zdravlje ljudi i životna sredina od veoma opasnih, dugotrajnih hemikalija i to ograničavanjem a na kraju i prestankom njihove proizvodnje, upotrebe, trgovine, puštanja u promet i skladištenja. Uprkos prestanku proizvodnje u brojnim zemljama od sredine sedamdesetih, PCB su i dalje zagađivači koji izazivaju veliku zabrinutost na međunarodnom nivou. U upotrebi su još uvijek značajne količine PCB, što je posljedica dugog vijeka trajanja opreme, kao što su transformatori.

Da Banja Luka nije jedino mjesto gdje su se na sraman način (ostavljanjem, prosipanjem ili prikrivanjem na neki drugi način) pokušali rješiti ove supstance pokazuju primjeri po cijelom svijetu.

Tako je, na primjer u Belgiji 1999. godine došlo do afere Dioksin kada je 50 kg PCB transformatorskog ulja završilo u stočnoj hrani za piliće i svinje. Italijanska kompanija Caffaro je u periodu od 1938 do 1984 toliko zagadila područje Breše da su bivši radnici i konzumenti kontaminirane hrane u svojim tijelima imali nivo PCB-a koji je u mnogim slučajevima 10-20 puta viši od referentnih vrijednosti. Hemijska fabrika Chemko u Stražskom (istočna Slovačka) bila je važan proizvođač polikloriranih bifenila za zemlje nekadašnjeg „istočnog bloka“. Chemko je kontaminirao veliki dio istočne Slovačke, posebno rijeku Laborec i akumulacije Zemplinska širava.

Između 1962. i 1983. godine, slovenačka kompanija Iskra Kondenzatori u Semiču (Beli Karnioli, jugoistočna Slovenija) proizvodila je PCB kondenzatore. Zbog otpadnih voda i nepravilno zbrinutih otpadnih proizvoda ovo područje (uključujući reke Krupa i Lahinja) postalo je visoko kontaminirano PCB jedinjenjima. Rijeka Krupa je i dalje jedna od PCB najzagađenih rijeka na svijetu. PCB porijeklom iz Monsanto Chemical Company iz Annistona, Alabama, bačeni su u Snov Creek, koji se zatim proširio na Choccolocco Creek a potom i na jezero Logan Martin. U 2007. godini, najviši nivo zagađenja ostao je koncentrisan u potocima Snov i Choccolocco. Tokom 1989. godine, tokom gradnje u blizini grada Zilvaukee, radnici su otkrili neograničenu deponiju koja sadrži otpad kontaminiran PCB-om, a za čišćenje je bilo potrebno tadašnjih sto hiljada dolara. Veliki deo područja Velikih jezera koji je tada bio jako zagađen PCB-om uprkos opsežnim sanacijama, ostao je takav.

Grad Bloomington u državi Indijani dao je mulj koji je sadržavao PBC jedinjenja poljoprivrednicima i baštovanima stvarajući velike neobradive i uništene posjede. Zagađenje rijeke Hudson u velikoj mjeri rezultat je deponovanja PCB-a od strane General Electric-a od 1947. do 1977. godine koji je tokom ovih godina bacio oko 600 hiljada tonsa PCB-a u reku Hudson. To zagađenje prouzročilo je niz štetnih efekata na prirodu i ljude koji su pili vodu iz te rijeke ili koristili njenu vodu za piće. rijeke Jedno od najvećih namernih izlivanja PCB-a u američkoj istoriji dogodilo se u ljeto 1978. godine, kada je Vard PCB Transformer Compani ilegalno ispustio preko sto kubnih metara kontaminiranog PCB ulja. Zločin, poznat kao „ponoćna deponija“, dogodio se tokom gotovo dve nedelje, dok su vozači kamiona cisterni vozili niz jednu seosku magistralu u Pijemontu, prskajući otpad opterećen PCB-om, a zatim sljedeću noć uz drugu stranu. Tzv. „Klaster karcinoma“ je naziv  koji potiče od mnogobrojnih slučajeva raka kod djece u Klajdu i okolnim mjestima u državi Ohajo.

Metode uništavanja

Kao što je već rečeno PCB su tehnički privlačni zbog svoje inertnosti i postojanosti, što uključuje i njihovu otpornost na sagorijevanje. Bez obzira na to, mogu se efikasno uništiti spaljivanjem na 1100 °C. Ako se pravilno sprovode, proizvodi sagorijevanja su voda, ugljen-dioksid i hlorovodonik. Termička desorpcija je veoma efikasna u uklanjanju PCB-a iz tla. Sve ostale metode poput hemijske razgradnje, bio razgradnje, razgradnje pomoću mikroorganizama su ili jako spore ili slabo efikasne i mnoge od njih su na nivou eksperimentalnih istraživanja.

Zaključak

U Evropskoj Uniji se spaljivanje otpada realizuje najveći dijelom u Njemačkoj, Francuskoj, Velikoj Britaniji i Belgiji sa ukupnim kapacitetom koji se kreće oko 128 kilotona godišnje, od čega je oko 68 kt tečnog i oko 60 kt čvrstog otpada. Troškovi uklanjanja PCB jedinjenja iz zemljišta spaljivanjem kreću se i 200$ po toni. Kad na ove troškove dodamo i troškove transporta dobijamo cijenu koja nije ni malo niska i koja predstavlja problem i za mnogo razvijenije zemlje od Bosne i Hercegovine. Ako se realno pogleda situacija, naša zemlja trenutno nije u stanju  da vrši uništavanje PCB jedinjenja spaljivanjem, ali je svakako u stanju da pronadje sva ova jedinjenja koja su ostavljena u mraku  po napuštenim mjestima širom naše zemlje i da ih, kao što zaslužuje svaki isluženi starac, udomi na sigurnom mjestu gdje će bezbjedno dočekati sretnija vremena i uništenje.

Riječ autora

Razlog pisanja ovog  teksta  u teškom vremenu pandemije virusa je taj da se populaciji skrene pažnja na posljedice nemarnog ponašanja prema okolini koja nas okružuje. Pandemije virusa će dolaziti, prolaziti i naučićemo se živjeti sa njima, a jednom unštena životna sredina je bespovratno izgubljena.